Research Information System
SOCRATES Journal of Interdisciplinary Social Studies, vol.9, no.27, pp.35-50, 2023 (Peer-Reviewed Journal)
ÖZET
Geleneğe dayalı kültürlerimizde sözlü olanların, yazılı kayıtlara geçirilmesi kadar, terminoloji
sıkıntısının tam olarak giderilemediği günümüzde, alt disiplinlerdeki alanlarla ilgili tanımlamaların,
gerekçelendirilmesinin de önemi ortadadır. Tezyînat bu alanlardan biridir. Alanla ilgili kavramların
oluşmasında, çok farklı etkiler olmakla birlikte, belli başlı özellikler ön plana çıkmaktadır. Bunlar arasında en
etkin olanlar, malzeme, teknik ve uygulama biçimleridir. Tezyînî desenlerdeki hakim motiflerden birisi de
“bulut” motifi olup, desen içindeki duruşuna göre isimlendirilmiş olması, bu duruma en güzel örneklerdendir.
Belli bir kanaviçesi olan “bulut motifi”, kendi içinde çizilişi bakımından tam anlamıyla özgürdür. Yani bu
motif, tercihen simetrik biçimde çizilebilmesine rağmen, aslında desen içinde, her hangi bir helezona tabi
değildir. “Bulut” motifinin, çizilecek desenin alanına bağlı olarak çeşitlenen biçimine “serbest dolantı bulut”
denilmesinden hareketle, serbest helezonlardan oluşan tezyînî desenler de bu çalışmada “serbest dolantı
desenler” olarak ifade edilmiştir.
Tezhip desenlerinin çiziliş örnekleri incelendiğinde, bunların arasında en yaygın olanları, “tekrarlı”
ve “serbest” olarak iki ana grupta ele almak mümkündür. Bunlardan biri, “bir birimin yahut kesitin belli
düzenler çerçevesinde tekrarına dayalı olanlarıdır. Bu tür “tekrarlı desenler”, bazen “simetrik” bazen de
“helezon şeklinde” farklı sistematik yinelenmelere dayalı olarak çoğaltılır. Bir diğer desen grubunu ise,
“serbest”, “dolantı” ya da “serbest dolantı” olarak tanımlamak mümkündür. Yapısında hiçbir şekilde “tekrar
özelliği” bulunmayan desenler, burada, “serbest dolantı desenler” olarak tanımlanmıştır.
“Serbest dolantı” desenlerin, “çiziliş özellikleri” bakımından incelenmesi, analitik gözlem
yapılabilmesi ve kendi disiplinindeki desen tasarım sürecinin gelecek kuşaklara doğru aktarılması bakımından
önem arz etmektedir. Bu çalışma, yayınlanmış tezhip örneklerinden seçilen “serbest dolantı desenlerin”,
“başlangıç özellikleri” bakımından, analizine dayandırılmıştır. Desenlerin başlangıç özellikleri, “herhangi bir
motif”, “kendi içinde dönen helezon” ve “kırık dal” başlangıçlılar olmak üzere üç farklı başlık altında
gruplandırılarak tasnif edilmiştir.
Anahtar Sözcükler: Tezyînat, Serbest dolantı desen, Motif, Helezon, Kırık dal