Akademik Veri Yönetim Sistemi
Astana 2. Uluslararası Hukuk ve Sosyal Bilimler Sempozyumu , İstanbul, Türkiye, 11 - 12 Kasım 2023, ss.242
Bu bildiri’de, Anayasa’nın “ Temel haklar ve Ödevler” başlıklı kısmında “ anayasal ” bir “
temel hak ” olmakla birlikte, “ Sosyal ve Ekonomik Hak ve Ödevler” in yer aldığı bölümde 56’ncı
maddede Türk Anayasa metinlerinde bir yenilik olarak ilk kez düzenlenen, aslında “dayanışma hakkı
” niteliğindeki “ sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkı” nın, kısaca öncelikle bir insan hakkı
olan “ çevre hakkı” nın normatif değeri (bağlayıcılığı), sübjektif bir kamu hakkı olarak İdare ve Yargı
makamları önünde talep edilebilirliği; Anayasa md.56/1 ile md.56/2 arasındaki anayasal hak ve ödev
boyutu birlikte dikkate alınarak, başta Anayasa ve Çevre Kanunu olmak üzere, ilgili diğer Kanun
hükümlerinde de (Bilgi Edinme Hakkı Kanunu, Dilekçe Hakkının Kullanılmasına Dair Kanun, İdari
Yargılama Usulü Kanunu) karşımıza çıkan; “ çevre hakkı” nın “ özne” leri ile “yükümlü” leri
arasındaki “ hak-ödev ” biçimindeki diyalektik ilişkinin varlığı, insan hakları ile vatandaş/yabancı
statüsü arasındaki farklılık ortaya konularak incelendikten sonra, Anayasa md.56/1 ve md.56/2
karşısında Çevre Kanunu (örnek olarak md.1, md.3/1-a, md.3/1-e, md.30) ile ilgili diğer kanunlar
arasındaki “anayasal ve yasal gerilim”i yansıtan bu farkı azaltmak için getirilen önerinin
değerlendirilmesi amaçlanmaktadır.
Anayasa md 56/2’deki “ Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini
önlemek” yönündeki “ Devletin ve vatandaşların ödev(ler)i”ni; “ Devletin temel amaç ve görevleri”
başlıklı Anayasa md.5, “Anayasanın bağlayıcılığı ve üstünlüğü ” başlıklı Anayasa md.11 ile 2001
yılında yapılan Anayasa değişikliği ile “ Devletin iktisadî ve sosyal ödevlerinin sınırları” başlığını
alan Anayasa md.65 hükmünün gerekçesiyle birlikte ele alınarak incelendiği Bildiri’de, 1992 tarihli
Rio Bildirgesi ve 1998 tarihli Aarhus Sözleşmesi ile Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği
düzenlemelerinde de yer alan “ çevresel usuli haklar” ın; Çevre Kanunu’nda 2006 yılında 5491 sayılı
Kanun ile yapılan değişiklik sonrasında, çevrenin “sürdürülebilir çevre ve sürdürülebilir kalkınma
ilkeleri doğrultusunda korunmasını sağlama ” amacı çerçevesinde giderek “ çevre için bir hak”ka,
“çevre’nin hakkı”na doğru yönelen, evrilen maddi nitelikteki insan hakkı olarak “çevre hakkı”nın
gerçekleştirilmesindeki etkisi üzerinde durularak; İdare ve Yargı önünde sübjektif bir kamu hakkı
olarak talep edilebilirliği çerçevesinde “(Çevre) Yönetim(in)de demokrasi ”nin gereği olarak;
çevresel konularda bilgi edinme hakkı, İdare’ye başvuru ve karar alma sürecine katılma hakkı ile
Yargıya başvuru (adalete erişim) hakkının “çevrenin korunmasındaki toplum yararı/genel yarar ”
gözetilerek actio popularis yolu ile kullanılamadığı takdirde, dava türüne göre hukuki yarar, menfaat
ihlali ya da hak ihlali şartı aranarak kullanılabildiği başta anayasa yargısı ve idari yargı olmak üzere
farklı yargı düzenlerindeki dava ve yargısal başvuruların adlarına yer verilmiştir.
Anahtar Kelimeler Çevre hakkının normatif değeri, Sübjektif kamu hakkı, Çevresel usuli
haklar, Yargıya başvuru(adalete erişim), Actio popularis/ Menfaat ve hak ihlali.