Akademik Veri Yönetim Sistemi
1. Uluslararası Ortadoğu Sinemaları Sempozyumu, Van, Türkiye, 20 - 23 Ekim 2023, ss.12-13
Ortadoğu’nun da içinde bulunduğu coğrafya İslami ve İslam dışı kültürel aktarımlar
gereği, tragedya geleneğinden daha özgün bir biçime sahiptir. Batı anlatı geleneğindeki
mimetik anlayışın tersine epizodik anlatı inşası antropolojik gerekçelere dayandırılabilir.
Dramanın kökeninin işlevsel nedenlere bağlı olması, pratik bir yarar sonucunda aktarılarak
kalıp oluşturması, Doğu Kültür Dairesi anlatı geleneğinin başlatıcısı sayılır. İran Sinemasından
Kiyerüstemi, Panahi, Yeşilçam sinemasında 60’lı yıllara ait pek çok yapım ve Tunus
sinemasından Khemir’in filmleri farklı yorumlarla parçalı anlatı geleneğine uyum sağlar.
Kökeninde, Kuttören diye adlandırılan ritüelistik eylemler vardır. Doğunun olduğu kadar
Batının anlatı geleneğini de kültürel aktarımlar yoluyla etkileyen Binbir Gece Masallarının
epizodik yapısının kökeninde eski ve kalıplaşmış bir ritüel yatar. Sudan’a uzanan ve İranlı
masalcılar tarafından derlenen, Arap çevirmenlerce yaygınlaşan, Hâzar-Afsan olarak bilinen
“kralın kurban edilmesi”ne dayanır. İlk kültürlerin Tanrı’ya (doğaya) hediye sunma geleneğinin
bir örneğidir. Alma-verme, mübadele, armağan sunma ve yer değiştirme olarak açıklanabilecek
bu biçim dramanın ve epizodik yapının ilk şeklini veren ritüellere ve zihniyet biçimine dayanır.
İranlı nakkalların hediye karşılığında anlatının seyrini değiştirmeleri, hediye sunma yöntemiyle
doğrusal akışın kesilmesi, taziyelerde ölen kişiye yönelik ağıtlar, çile çekme ritüellerine
ziyafetlerle ara verilmesi, yeme içme töreni ile parçalı bir yapıya ulaşılması söz konusudur. Bu
epizodik ayrımların ya da çerçeve hikâyenin şamanistik ritüellerden ilham alan, daha sonra
yaratıcıya ve padişaha “medhedici” özel bir bölümle açılış yapan örnekler mevcuttur. Mesnevi
ve hamse-roman diye tanımlanan tür, İslami gelenekle birlikte Tanrıya ve padişaha övgü
bölümleriyle anlatıda bir çerçeve oluştururken, benzer bir yaklaşımın tragedyaların ilksel
biçimlerindeki adı “symposion”dur. Yeşilçam Sinemasında indirgenmiş şekliyle klasik yapıyı
parçalayan bu anlayış, İran’da Kiyerüstemi ve Panahi eliyle yetkin ve estetik biçimlere
ulaşmıştır. İran’ın da içinde bulunduğu ortak yapım olan Khemir’in Çöl Üçlemesi’nde doğu
masalının ve hikâye anlatıcılığının büyülü dünyasına döngüsel, epizodik, fantastik ve zamansız
bir anlatı dizgesiyle ulaşılmıştır. Bu çalışmanın amacı Doğu Kültür Dairesi Anlatı örnek olarak
seçilen Geleneğinin dayandığı mitolojik ve antropolojik kökenleri kültür antropolojisi
aracığıyla incelemek ve Ortadoğu etkili üç ülke sinemasındaki örnekleri karşılaştırarak büyük
oranda doğuya ait bir biçim olan epizodik yapının yaratıcılık ve anlam oluşturma açısından
karşılaştırması ve sonuçlarının değerlendirilmesi olacaktır.
Anahtar Kelimeler: Parçalı Anlatı, Doğu Kültür Dairesi Anlatı Geleneği, İran
Sineması, Hâzar-Afsan, Nacer Khemir, Yeşilçam Sineması, Armağan Kültürü.
CULTURAL ROOTS OF EPISODIC/PARTIAL STRUCTURE IN THE
NARRATIVE TRADITION OF THE EASTERN CULTURAL DISTRICT
AND ITS REFLECTION IN CINEMA
ABSTRACT
Due to Islamic and non-Islamic cultural transmissions, the geography, including the
Middle East, has a more unique form than the tragedy tradition. In contrast to the mimetic
understanding in the Western narrative tradition, episodic narrative construction can be based
on anthropological reasons. The fact that the origin of drama is based on functional reasons,
that it is transferred as a result of a practical benefit and forms a pattern, is considered the
initiator of the narrative tradition of the Eastern Cultural Circle. Kiyerustemi and Panahi from
Iranian cinema, many productions from the 60s in Yeşilçam cinema and Khemir's films from
Tunisian cinema adapt to the fragmented narrative tradition with different interpretations. At
its origin are ritualistic acts called Kuttören. An ancient and stereotyped ritual lies at the root of
the episodic structure of the Thousand and One Nights, which influenced the narrative tradition
of the West as well as the East through cultural transmission. It is based on the "sacrifice of the
king" known as Hâzar-Afsan, which dates back to Sudan and was compiled by Iranian
storytellers and popularized by Arab translators. It is an example of the early cultures' tradition
of offering gifts to God (nature). This form, which can be explained as give-and-take, exchange,
gift-giving and displacement, is based on the rituals and mentality that gave the first shape to
drama and episodic structure. Iranian naqqals change the course of the narrative in exchange
for gifts, the linear flow is interrupted by the method of presenting gifts, laments for the
deceased are performed at condolences, ordeal rituals are interrupted by banquets, and a
fragmented structure is reached through eating and drinking ceremonies. There are examples in
which these episodic divisions or frame stories are inspired by shamanistic rituals, and then
open with a special section "praising" the creator and the sultan. While the genre defined as
Mesnevi and hamse-novel, together with the Islamic tradition, creates a narrative framework
with chapters praising God and the sultan, a similar approach is called "symposion" in the
primitive forms of tragedy. This approach, which breaks the classical structure in its reduced
form in Yeşilçam Cinema, has reached competent and aesthetic forms in Iran through
Kiyerüstemi and Panahi. In Khemir's Desert Trilogy, a co-production involving Iran, the
magical world of the eastern fairy tale and storytelling is reached through a cyclical, episodic,
fantastic and timeless narrative sequence. The aim of this study is to examine the mythological
and anthropological origins of the Tradition chosen as an example of the Eastern Culture
Department Narrative through cultural anthropology and to compare the examples in the cinema
of three countries with Middle Eastern influence and to compare and evaluate the results of the
episodic structure, which is largely an oriental form, in terms of creativity and meaning-making.
Keywords: Fragmented Narrative, Eastern Culture Department Narrative Tradition,
Iranian Cinema, Hâzar-Afsan, Nacer Khemir, Yeşilçam Cinema, Gift Culture