X. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, Ankara, Türkiye, 26 - 27 Eylül 2024
I. Karabalgasun Yazıtı’nın Çince tam adı “Jiu Xing
Huihu Ai Deng Li Luo Mi Mo Mi Shi He Pija Kehan Sheng Wen Shenwu Bei” (《九姓回鹘爱登里罗汨没密施合毗伽可汗圣文神武碑》) olup Uygur Kağanlığı’nın (744-840)
en ünlü yazıtlarından biridir. Yazıtın Çağdaş Uygurca
adı “Toqquz Uygur Qagan Mäŋgü Teşi”dir. Ay
Teŋride Kut Bulmış Alp Bilge Teŋri Uygur Kagan ünvanlı Alp Bilge
Kagan adına dikilmiştir: 《保义可汗纪功碑》. Köl Tegin (《阙特勤碑》) ve Bilge Kağan Yazıtı
(《毗伽可汗碑》)’ndan sonra keşfedildiği
için “Üçüncü Orhun Yazıtı” =《鄂尔浑第三碑》adıyla da bilinir.
Uygur
Kağanlığı’nın yazıtlarından olan Moyan
Çor, Taryat ve Tes’te Çince bölüm bulunmaz. Bunlardan yakın zamanlarda keşfedilen
Taryat, Çin’de “İkinci Moyan Çor Yazıtı” adıyla da tanınır. Eski Türkçe, Soğdca
ve Çince olmak üzere üç dilde yazılan I. Karabalgasun Yazıtı, Çince bölüm
bulunmasından dolayı öteki yazıtlardan ayrılır. Bu bildiride, yazıtın en iyi
durumda olan Çince metni üzerinde durulacaktır. Çince bölümde, Uygur
Kağanlığı’nın kuruluşundan itibaren yaşanan olaylar hakkında çok önemli
bilgiler bulunmaktadır. Özellikle önceki kağanlar ve onların yaptığı işler
nispeten eksiksiz bir şekilde kaydedilmiştir.
Bildiri
dört bölümden oluşmaktadır: İlk bölümde, yazıtın bulunuşu, bugünkü durumu;
ikinci bölümde yazıt üzerinde yapılan çalışmalardan söz edilecektir. Özellikle
Çin’de yapılmış çalışmalar üzerinde durulacak, yazıtın anlamlandırılması ile
ilgili gelinen son nokta hakkında bilgi verilecektir. Üçüncü bölümde Çince
metnin Latin harflerine aktarımı ve Türkiye Türkçesine tercümesi verilecek; son
bölümde ise yazıtın Çince bölümünden elde edilen tarihî bilgiler
değerlendirilecektir. Yazıtın Çince bölümüyle ilgili başka ülkelerde birkaç
yayın bulunmakla birlikte, Türkiye’deki çalışmalar esasen Hüseyin Namık
Orkun’un Eski Türk Yazıtları eserindeki Çince tercüme ile bilinmektedir ve
dolayısıyla yazıtın Çince bölümü üzerindeki yayın neredeyse hiç yoktur. Yazıtın
Eski Türkçe bölümü çok fazla zarar gördüğü için bu bölümden bilgi edinmek mümkün
değildir. Ancak Çince bölümde, özellikle Uygur tarihi, Manihaizm’in kabulü ve
sonrasında gelişen olaylar, Uygur Kağanlığı’nın Tang Hanedanlığı ile ilişkileri
gibi birçok konuda eşsiz bilgiler bulunmaktadır. Bu nedenle de Uygurların hem
ilk hem de geç dönemleri hakkında birincil bir kaynak olarak değer
kazanmaktadır.
Anahtar kelimeler: Eski Türkçe, Eski Türk
Yazıtları, Uygur Kağanlığı, Uygur Yazıtları, I. Karabalgasun Yazıtı.