I. Karabalsagun Yazıtı’nın Çince Bölümü Üzerine Notlar

X. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, Ankara, Türkiye, 26 - 27 Eylül 2024

Yayın Türü: Bildiri / Tam Metin Bildiri
Basıldığı Şehir: Ankara
Basıldığı Ülke: Türkiye
Dokuz Eylül Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

I. Karabalgasun Yazıtı’nın Çince tam adı “Jiu Xing Huihu Ai Deng Li Luo Mi Mo Mi Shi He Pija Kehan Sheng Wen Shenwu Bei” (《九姓回鹘爱登里罗汨没密施合毗伽可汗圣文神武碑》) olup Uygur Kağanlığı’nın (744-840) en ünlü yazıtlarından biridir. Yazıtın Çağdaş Uygurca adı “Toqquz Uygur Qagan Mäŋgü Teşi”dir. Ay Teŋride Kut Bulmış Alp Bilge Teŋri Uygur Kagan ünvanlı Alp Bilge Kagan adına dikilmiştir: 《保义可汗纪功碑》. Köl Tegin (《阙特勤碑》) ve Bilge Kağan Yazıtı (《毗伽可汗碑》)’ndan sonra keşfedildiği için “Üçüncü Orhun Yazıtı” =《鄂尔浑第三碑》adıyla da bilinir.

Uygur Kağanlığı’nın yazıtlarından olan Moyan Çor, Taryat ve Tes’te Çince bölüm bulunmaz. Bunlardan yakın zamanlarda keşfedilen Taryat, Çin’de “İkinci Moyan Çor Yazıtı” adıyla da tanınır. Eski Türkçe, Soğdca ve Çince olmak üzere üç dilde yazılan I. Karabalgasun Yazıtı, Çince bölüm bulunmasından dolayı öteki yazıtlardan ayrılır. Bu bildiride, yazıtın en iyi durumda olan Çince metni üzerinde durulacaktır. Çince bölümde, Uygur Kağanlığı’nın kuruluşundan itibaren yaşanan olaylar hakkında çok önemli bilgiler bulunmaktadır. Özellikle önceki kağanlar ve onların yaptığı işler nispeten eksiksiz bir şekilde kaydedilmiştir.

Bildiri dört bölümden oluşmaktadır: İlk bölümde, yazıtın bulunuşu, bugünkü durumu; ikinci bölümde yazıt üzerinde yapılan çalışmalardan söz edilecektir. Özellikle Çin’de yapılmış çalışmalar üzerinde durulacak, yazıtın anlamlandırılması ile ilgili gelinen son nokta hakkında bilgi verilecektir. Üçüncü bölümde Çince metnin Latin harflerine aktarımı ve Türkiye Türkçesine tercümesi verilecek; son bölümde ise yazıtın Çince bölümünden elde edilen tarihî bilgiler değerlendirilecektir. Yazıtın Çince bölümüyle ilgili başka ülkelerde birkaç yayın bulunmakla birlikte, Türkiye’deki çalışmalar esasen Hüseyin Namık Orkun’un Eski Türk Yazıtları eserindeki Çince tercüme ile bilinmektedir ve dolayısıyla yazıtın Çince bölümü üzerindeki yayın neredeyse hiç yoktur. Yazıtın Eski Türkçe bölümü çok fazla zarar gördüğü için bu bölümden bilgi edinmek mümkün değildir. Ancak Çince bölümde, özellikle Uygur tarihi, Manihaizm’in kabulü ve sonrasında gelişen olaylar, Uygur Kağanlığı’nın Tang Hanedanlığı ile ilişkileri gibi birçok konuda eşsiz bilgiler bulunmaktadır. Bu nedenle de Uygurların hem ilk hem de geç dönemleri hakkında birincil bir kaynak olarak değer kazanmaktadır.

Anahtar kelimeler: Eski Türkçe, Eski Türk Yazıtları, Uygur Kağanlığı, Uygur Yazıtları, I. Karabalgasun Yazıtı.