İzmir’de Kültür Varlığı Niteliği Taşıyan Cumhuriyet Dönemi Mimari Örneklerin Özgün Karakterlerinin Saptanması ve Korumada Kullanılacak Bir Değer Sistemi Oluşturulması


Özkaban F. F. (Yürütücü), Altun T. D., Uzun İ., Hacıalibeyoğlu F., Dokgöz G. D., Birol H., et al.

TÜBİTAK Projesi, 2025 - 2028

  • Proje Türü: TÜBİTAK Projesi
  • Başlama Tarihi: Ocak 2025
  • Bitiş Tarihi: Ocak 2028

Proje Özeti

Yirminci yüzyıl boyunca koruma uygulamaları tarihsel izlerin ve malzemenin korunması üzerine temellenirken;

kültürel mirasın özgünlüğü tarihsel sürecin izlerinin devamlılığı olarak algılanmıştır. Ancak bu yaklaşım modern

mimarlık mirası açısından değerlendirildiğinde önemli sorunlar ortaya çıkmaktadır. Modern Mimarlık Mirası kavramı,

farklı ülke ve uluslararası örgütlerin kavrama ilişkin tanım ve koruma ölçütlerindeki geniş ve birbirinden farklılaşmış

kriterler sebebiyle bugün hala üzerinde uzlaşılmış genel geçer bir değerleme sistemiyle değerlendirilememektedir.

Türkiye’de yasal koruma mevzuatında Modern Mimarlık Mirası kapsamında bir düzenlemesi bulunmamaktadır.

Yasanın özellikle 20.yy öncesi döneme odaklanması, “kültür varlığı” kavramı yerine, “tarihi eser” kavramını öne

çıkarmakta; algının yapıların eskiliğine yoğunlaşmasına neden olmaktadır. Yerleşen bu anlayış ise yirminci yüzyıl

yapıları için olumsuz bir bakış açısı yaratmakta ve miras olarak kabulünü zorlaştırmaktadır. Bu da özellikle son

dönemde deprem riski çerçevesinde kentsel dönüşüm dinamikleriyle, Cumhuriyet Döneminin gündelik yaşantısını,

mimari karakterini ve yeni gelişen kurumsal tipolojilerini temsil eden pek çok konut, eğitim, sağlık, yönetim, finans,

ulaşım, iletişim yapılarının kaybıyla sonuçlanmaktadır. Dolayısıyla bu dönem yapıları, yasal çerçevenin yetersizliği

nedeniyle bu dönem yapıları rant temelli girişimlere ve uygulamalara karşı savunmasız kalmaktadırlar. Bu anlamda

ulusal ölçekte Cumhuriyet döneminin mimari mirasının belgelenmesi ve koruma ölçütleri ile müdahale kararlarının

ivedilikle belirlenmesi gerekmektedir. Bu çerçevede bu projenin temel motivasyonu, mevcut yasal düzenlemelerin

Cumhuriyet Dönemi mimarlık mirasına yönelik tam bir koruma sağlamadığından hareketle, ülkenin Kalkınma

Planlarında yer alan kültürel miras stratejileriyle de uyumlu olarak, yasal mevzuata buna ilişkin tanım ve kriterlerin

eklenmesi gerekliliğidir. Tüm dünyada modern mimarlık ürünlerinin miras olarak tanımlanması ve korunmasını temel

alan tartışmalar göstermektedir ki; farklı coğrafyalarda, değişen dinamiklerle şekillenen ve bütünde “modern hareket”

olarak tanımlanan pek çok farklı yaklaşımın varlığı söz konusudur. Türkiye gibi merkez dışı ülkelerin modern mimarlık

mirası koruma çalışmalarında, yalnız evrensel koruma değerleri üzerinden yapılan bir değerlendirmenin yetersiz

kaldığı, coğrafya ve kültüre özgü ulusal değerlerin belirlenmesi ve bunların evrensel değerlerle ilişkilendirilmesinin

gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle çalışmada, İzmir kentine özgü mimari karakteristiklerin belirlenmesi ve

geliştirilecek koruma değer sisteminin ulusal ve evrensel değerlerle bağının kurulması hedeflenmektedir. Projenin

özgün yanı, modern mimarlık mirası ürünlerini de kapsayan bakış açısına sahip bir koruma değer sistemi

geliştirilmesi, bu değer sistemini kullanarak daha önce bütüncül bir bakış açısıyla ele alınmamış olan İzmir

Cumhuriyet Dönemi Mimarlık Mirası ürünlerine odaklanıp kente özgü karakteristiklerin belirlenmesi ve bu döneme

ilişkin korunması gereken yapıların saptanarak bunlara dair stratejilerin geliştirilmesidir. Kültürel mirasa ilişkin karar

verme süreçlerinde yaşanan problemler, temelde miras değerlerinin etrafında gelişmekte ancak alınan kararların

mevcutta kişisel deneyim ve yorumlamalara bağlı, dolayısıyla subjektif olduğu görülmektedir. Dolayısıyla koruma

kararı üretirken sistematik bir modelin eksikliği olduğunu söylemek mümkündür. Bu çerçevede bu proje çoklu kriterleri

değerlendirme imkanı sunan karar destek sistemleri bağlamında Analitik Hiyerarşi Prosesi (AHP) yöntemini

kullanarak Cumhuriyet Dönemi mimarlık mirası ürünlerini de değerlendirmeye olanak sağlayabilecek bir model

üretmeyi hedeflemektedir. Çalışmada literatürdeki tüm bakış açıları üzerinden koruma değerleri süzülerek,

Özdeğerler ve Atfedilen Değerler olmak üzere iki ana grupta toplanmıştır. Öncelikle Türkiye coğrafyasındaki

Cumhuriyet Dönemi mimarlık mirası kapsamında bir koruma değer sistemi önerilecek; bundan hareketle İzmir

kentindeki dönem ürünlerinin özgün karakteristikleri, öz değerler ve atfedilen değerler bağlamında saptanacak ve

korunmasına ilişkin stratejiler geliştirilecektir. Geliştirilen değer sisteminin hem mevzuata yansıyabilecek bir içerik

barındıracağı, hem de bütündeki modelin, ülkenin farklı kentlerindeki modern mimarlık mirası ürünlerinin

korunmasına altlık olabileceği öngörülmektedir. Bu çerçevede çalışmanın mimari koruma literatürüne önemli bir katkı

vereceği düşünülmektedir.